همشهری آنلاین - دکتر علی قنبریان ، منصور رشیدی: این روزها در عمارت بسته است، اما اگر تعمیراتی در این منزل صورت گیرد، علاوه بر آنکه از تخریب آن جلوگیری می‌شود، می‌تواند به‌عنوان موزه مورد بازدید ایران‌دوستان و فرهنگ‌دوستان قرار بگیرد و معماری عصر قاجار را بازگو کند. در نوشتار حاضر به زندگانی و خدمات میرزا حسن مستوفی‌الممالک و عمارت باقی‌مانده از او پرداخته‌ایم.
عمارت مستوفی‌الممالک جایی است که در آن نخستین کابینه مشروطیت تشکیل شده است و به همین دلیل به آن لقب خانه سیاسی تهران را داده‌اند؛ بنایی که حسن مستوفی‌الممالک در آن زندگی کرده است و به همین دلیل نام او را بر پیشانی دارد. بر سردر یکی از اتاق‌های عمارت حک شده است: سنه ۱۳۱۱. مشخص نشده است که مقصود سال شمسی است یا سال قمری. با توجه به اینکه میرزا حسن مستوفی‌الممالک در ۶ شهریور ۱۳۱۱ از دنیا رفته است و در این عمارت هم ساکن بوده است، پس قطعاً مراد از تاریخ مذکور قمری است و به تاریخ شمسی می‌شود، ۱۲۷۲. یعنی ساخت خانه در سال ۱۲۷۲ شمسی به پایان رسیده و در آن زمان میرزا حسن هجده‌ساله بوده است.
این عمارت اکنون متعلق به شرکت پست و در تملک وزارت ارتباطات است و به همین دلیل نمی‌توان از آن بازدید کرد. این اثر در تاریخ ۲ اردیبهشت ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۵۰۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
معماری عمارت به شیوه فرانسوی است و براساس طرحی از خانه‌های پاریس ساخته شده و با این همه، روزبه‌روز و به‌شدت در معرض آسیب است. این خانه با ۱۶۰۰مترمربع مساحت از ۲ بخش عمارت و حیاط تشکیل شده است. حیاط شامل درختان سرسبز در یک سمت و استخری در وسط است. بنابر شواهد تاریخی، ظاهراً این عمارت در ابتدا در وسط باغی بزرگ قرار داشته است که به‌احتمال تا محدوده حسن‌آباد امتداد داشته است و به‌مرور و با ساختمان‌سازی‌ها، باغ از بین رفته و عمارت اصلی باقی مانده است. به باغ حسن‌آباد در یکی از منابع معتبر تاریخی هم اشاره شده است: «باغ حسن‌آباد واقع در شمال غربی داخله تهران از ابنیه مرحوم میرزا یوسف صدر اعظم به نام فرزند ارجمندش میرزا حسن مستوفی‌الممالک است.»
- میرزا حسن مستوفی‌الممالک کیست؟
همواره از انسان‌های خیراندیش در طول تاریخ یاد می‌شود. انسان‌هایی که به مردم خدمت می‌کردند و مردم را دوست داشتند و سعی‌شان در برآورده‌کردن نیازهای قشر کم‌درآمد جامعه بود. از جمله چنین انسان‌هایی می‌توان از میرزا حسن مستوفی‌الممالک (۱۳مهر۱۲۵۴ - ۶ شهریور۱۳۱۱) نام برد که در آشتیان به دنیا آمد و معروف بود به «آقا». جلوتر که برویم درباره این لقب توضیح خواهیم داد.
او پنج‌دوره در روزگار قاجار نخست‌وزیر ایران (رئیس‌الوزرا) بود و یک‌دوره در زمان سلطنت رضا شاه (جمعاً شش‌دوره). مستوفی‌الممالک، از معدود رجال‌قاجاری بود که نزد رضا شاه احترام داشت.
میرزا حسن، فرزند میرزا یوسف آشتیانی و شکر خانم بود. خاندان او بیش از یک قرن مقام و لقب مستوفی‌الممالکی (وزیر دارایی) داشتند.
میرزا حسن مستوفی‌الممالک پسر میرزا یوسف مستوفی‌الممالک، متولد ۱۲۹۲ قمری در هفت‌سالگی با لقب مستوفی‌الممالکی رئیس دفتر استیفا (وزارت مالیه) شد و میرزا هدایت وزیردفتر، (پدر دکتر محمد مصدق) سمت سرپرستی او را در کارهای اداری یافت و چون مستوفی دوم، یعنی میرزا یوسف، درگذشت، همه کارهایی که داشت به استثنای صدارت به یگانه پسرش میرزا حسن تعلق گرفت و میرزا هدایت همچنان از او نیابت می‌کرد و ناصرالدین شاه هم همان احترام پدرش را برای او قائل بود.
مستوفی همچنان بر سر کار بود تا در سلطنت مظفرالدین شاه در ۱۳۱۸ قمری به اروپا رفت و ۷ سال در پاریس اقامت کرد و در این مدت غالباً هر روزه، ده، دوازده نفر از ایرانی‌ها مهمان او بودند و وقتی هم که به ایران برگشت مورد احترام عمومی و در حقیقت فرد شاخص ملی بود، چون مردی بود رئوف، مهربان و در دوستی ثابت و به تمام معنا «آقا» و در عین حال وطن پرست. مستوفی با میرزا علی‌اصغر خان اتابک به ایران بازگشت و در کابینه اتابک وزیر جنگ شد و پس از استقرار مشروطیت ۱۵ بار وزیر و ۱۱ بار رئیس‌الوزرا شد و غالباً هم از تهران به نمایندگی انتخاب می‌شد. از دوره هفتم به بعد نمایندگی را نپذیرفت.
در ششم شهریور ۱۳۱۱ ش که در خانه میرزا رضا خان حکمت (سردار فاخر) مهمان بود حالتی شبیه سکته به او دست داد و با اینکه دکتر مهدی ملک‌زاده در مقام معالجه برآمد، علاج سودی نکرد و مستوفی درگذشت. جنازه او از اختیاریه تا ونک تشییع و در مقبره خانوادگی در ونک، در جوار پدرش، مدفون شد و داستان مرگ او در تردید و ابهام باقی ماند. هم‌اکنون مقبره خانوادگی مستوفی، داخل دانشگاه‌الزهرا(س) قرار گرفته است.
پدر او، میرزا یوسف آشتیانی (۱۲۲۷ق‌ـ ۱۳۰۳ق)، از رجال بانفوذ دوره قاجار در عهد ناصرالدین شاه، ملقب به مستوفی‌الممالک و از جناح محافظه‌کار دربار قاجار و از مخالفان میرزا حسین‌خان سپهسالار و اصلاحاتش بود.
در کتاب افضل‌التواریخ درباره درستکاری حسن مستوفی چنین آمده است: «میرزا حسن مستوفی، منشی‌باشی وزارت دفتر، که سابقاً در صدارت میرزا یوسف آشتیانی، منشی‌باشی بود، به لقب کمال‌الدوله و منصب استیفا از درجه اول نایل گردید. این شخص از مردمان صحیح و درست روزگار است. با سلامت عقل و ملایمت طبع و نهایت صحت‌کاری زندگانی می‌کند و از مبالغ خطیر مداخل چشم‌پوشانیده، ابداً اهل رشوه و تعارف نیست و از منشیان باسواد این دوره است که بر منشیان سایر ادارات دولتی، رجحان دارد و وجود مغتنم محترمی است.»
- لوکیشن سریال شهرزاد
خانه مستوفی یکی از مهم‌ترین لوکیشن‌های سینمای ایران بوده و فیلم‌هایی همچون سلطان صاحبقران، عروسی خوبان، دلشدگان، سریال شهرزاد و... در این خانه فیلمبرداری شده است. درباره این عمارت ۲ مستند نیز ساخته شده است: اولی، مستند «تهران که باغ بود» در سال ۱۳۵۷ به کارگردانی حسن کاوه‌زاد و دومی، مستند «خونه». این عمارت تاریخی از دیگر خانه‌های قدیمی تهران متمایز است، چراکه تاکنون احیا و مرمت نشده و شکل اولیه خود را حفظ کرده است.
- یک خبر امیدبخش
اخیراً وزیر ارتباطات، محمدجواد آذری جهرمی، از مرمت و احیای این بنای تاریخی خبر داده است. او در پست اینستاگرام خود چنین نوشته است: «میرزا حسن مستوفی‌الممالک از مشاهیر معاصر ایران است. او در چند کابینه دوره قاجار رئیس‌الوزرا یا وزیر بوده و به‌عنوان نخستین وزیر پست و تلگراف و تلفن شهرت دارد. خانه ارزشمند این شخصیت تاریخی در قلب بافت تاریخی تهران از حدود دو دهه پیش در اختیار وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات قرار داشت، اما اقدامی برای مرمت و احیای آن انجام نشد. با اهتمام مرکز روابط‌عمومی و اطلاع‌رسانی وزارتخانه، طرح احیای این خانه تاریخی کلید خورد.» ظاهراً قرار است عمارت مستوفی‌الممالک با همکاری سازمان نوسازی شهرداری تهران مرمت و احیا شود.
نظر شما